dluka bjelopoljskih vlasti da 100.000 evra podijeli romskim porodicama kao način rješenja dugogodišnjeg problema njihovog stanovanja oportunistički je potez i predstavlja još jedno u nizu obećanja u čije ostvarenje mještani Rakonja ne vjeruju.
Član Radne grupe koja je napravila Lokalni plan za integraciju Roma 2018-2022 (LPA), Zdravko Janjušević kaže da isplata sredstava ugroženim porodicama nije garancija da će njihov problem biti riješen.
“Kada je u pitanju predloženo rješenje smatram da je takav pristup oportunistički. Novac se lako potroši pa nema garancije da će se kvalitet stanovanja ove zajednice poboljšati i da će se uspješno integrisati u društvo, što bi trebalo da bude prioritet. Do sada nisam naišao na preporuku od bilo koje međunarodne organizacije koja se bavi ljudskim pravima romske zajednice da se ovo pitanje rješava na ovakav način”, kaže on.
Nakon nedavnog sastanka, održanog u opštinskim prostorijama, kojem su prisustvovali predstavnici lokalne samouprave i romske zajednice, javnost je upoznata sa načinom na koji Opština Bijelo Polje planira da riješi pitanje izmještanja Roma iz bjelopoljskog naselja Rakonje:
“Budžetom za ovu godinu za isplatu Romima za kuće opredijelili smo 100.000 evra, a potrebno je za obje strane magistrale, gdje živi 26 porodica isplatiti 358.000 evra. Obratićemo se Ministarstvu rada i socijalnog staranja, Kabinetu premijera i humanitarnoj organizaciji Help da nam pomognu”, izjavio je po završetku sastanka za DAN potpredsjednik Opštine Ernad Suljević.
Nisu Romi iz Rakonja zaboravili brojna ranija obećanja koja su im upućivali drugi lokalni čelnici, a na najnovije gledaju sa nevjericom:
“Samo su nas lagali i varali, čitavih 15 godina, ako nema i 20. Prvi put su mjerili kuće kad je Tarzan (Milošević, nekadašnji gradonačelnik Bijelog Polja, prim. aut.) bio, dolazili su potom i neki drugi, ali ni dan danas od toga nema ništa”, komentar je Božane Božović, mještanke Rakonja.
Na naše pitanje, da li bi usljed eventualnog zahtjeva Opštine Bijelo Polje da djelimično finansira takvo rješenje iz humanitarne organizacije Help odrično odgovaraju:
“Ove godine nemamo projekat stambenog zbrinjavanja, ali u svakom slučaju nećemo moći da učestvujemo u ovom rješenju prema kojem će Romima biti plaćeno za svoj sadašnji smeštaj kao vid naknade”, i dodaju, “kako ne znamo iznos sredstava koja bi Romima bila uplaćena kao naknada za postojeće objekte, obzirom na njihov kvalitet i stanje, ostaje upitno da li će oni biti u mogućnosti da adekvatno riješe svoje stambeno pitanje. Samim tim, ne mislimo da je to održivo/dugoročno rješenje.”
Izjava jednog od učesnika sastanka, Niksona Božovića, data po njegovom završetku, da “od marta čekamo da se obećanje koje su nam dale opštinske vlasti ispuni, a to je da budemo isplaćeni i da se iselimo iz Rakonja i sami sebi pronađemo adekvatan dom” upućuje da Opština, osim pomenute novčane naknade, po ovom pitanju prema Romima ne bi imala drugih obaveza.
Osim neodrživosti ovog rješenja, na šta ukazuju naši sagovornici, ono je sporno i u pravnom smislu, jer kako se navodi u LPA, radi se “u najvećem procentu o nelegalno sagrađenim objektima i malom broju u vlasništvu”, pa nije jasno po kom zakonskom osnovu bi Opština izvršila takvu isplatu.
U Nacrtu strategije socijalne inkluzije Roma i Egipćana 2021-2025 se prepoznaje problem nelegalnih i neadekvatnih objekata za stanovanje i predlaže da “ako nije moguća legalizacija, onda treba tražiti mogućnost izmještanja u adekvatne stambene objekte koji zadovoljavaju minimalne standarde potrebne za normalni život.”
U ovom dokumentu se prepoznaje problem “prenaseljenosti u smislu prosječne gustine stanovnika po jediničnoj površini naselja, odnosno u smislu velikog broja članova po domaćinstvu”. Iako LPA ne sadrži podatak o prosječnom broju članova romskih porodica iz Rakonja prostim dijeljenjem ukupnog broja Roma koji žive u ovom naselju od 186 sa 28 objekata dobija se prosjek od 6,64 člana po domaćinstvu, što je značajno više od prosjeka na državnom nivou od 5,5, navedenom u Nacrtu nove strategije.
Upravo je smanjenje ovog prosjeka jedan od dva ključna indikatora uspjeha nove strategije u oblasti stanovanja. Imajući u vidu da će se predložena isplata za objekte, obećana Romima, vršiti po domaćinstvu, ovaj indikator će vrlo vjerovatno ostati nepromijenjen u odnosu na porodice obuhvaćene ovim rješenjem.
Elvis Beriša, iz NVO “Koračajte sa nama – Phiren Amenca”, kaže da je Opština jedino odgovorna i nadležna da iznađe adekvatno rješenje: “Svake godine se izlazi sa po jednim novim predlogom za rješavanje ovog pitanja, a onda se uključe i određene nevladine organizacije koje podrže te predloge ne ulazeći u dugoročno procjenjivanje rješavanja problema. Na kraju godine možemo vidjeti kako se zajednica i dalje bori sa problemom i svi okreću leđa, a od opštine opet imamo izgovore kako ne mogu riješiti problem.”
On dodaje da se radi “o manipulaciji od strane određenih nevladinih organizacija koje ne dozvoljavaju da se glas Roma čuje direktno i kada zajednica želi da malo radikalizuje svoju borbu za životnu egzistenciju.” Beriša smatra da “sa 13.800 evra, koliko će u prosjeku dobiti, neće moći riješiti svoje stambeno pitanje nijedna romska porodica.”
Inače, procjenu vrijednosti objekata u kojima Romi trenutno žive, na zahtjev Opštine Bijelo Polje, izvršila je tokom prošle godine Uprava za nekretnine. Prema toj procjeni tačna vrijednost svih 26 objekata u Rakonjama je 358.495,25 evra. Svi vlasnici procijenjenih nekretnina su dali pismenu saglasnost da prihvataju iznose iz procjene, ali nejasan je motiv da se takva saglasnost uopšte od njih traži, osim da spisak posluži kao ‘smokvin list’ zbog neuspjeha da se pronađe održivo rješenje.
Opštinsko rukovodstvo je već jednom predlagalo isplatu Romima kao vid rješenja. Na riječi bivšeg potpredsjednika Opštine Radovana Obradovića iz 2011. podsjeća nas članak objavljen u nedjeljniku Monitor da će se ,,to pitanje rješavati na način što će Romi dobiti novac za svoju imovinu i praviće kuće gdje žele”. Ipak, od pomenutog rješenja potom se odustalo.
Već naredne, 2012. godine, se pojavilo novo rješenje, prema kojem je Opština uz podršku nekadašnjeg Ministarstva za ljudska i manjinska prava započela izgradnju stanova za romske porodice u naselju Ribarevine. Ovaj projekat je u studiji CEDEM-a Inkluzija Roma u Crnoj Gori (2012) označen kao primjer dobre integracione prakse jer je bilo izvjesno da će se time obezbijediti stanovi za osam romskih porodica. Po završetku gradnje 2016., u zgrade umjesto Roma ipak su se uselili penzioneri, a bivši predsjednik Opštine Aleksandar Žurić je nakon uručenja stanova izjavio “za pripadnike RAE populacije ćemo imati drugo, kvalitetnije rješenje. Romi su iskazali nezadovoljstvo zgradom na Ribarevinama i tražili da na drugačiji način riješimo njihove probleme.”
Romi sa kojima smo razgovarali tvrde da oni protiv tog rješenja nisu imali ništa, a Nikson Božović kaže da, koliko je njemu poznato, komšije su se protivile da se u zgrade usele Romi.
I naredno rješenje bilo je neuspješno. Ovog puta negodovali su mještani Resnika i Rasova, koji su tvrdili da predloženo rješenje Opštine da se zgrade za Rome grade na lokaciji uz zaobilaznicu ne zadovoljava urbanističko-tehničke uslove i da bi gradnja ugrozila njihove kuće. Ipak, direktor Direkcije za investicije i izgradnju Opštine Bijelo Polje, Milanko Minić, je u januaru 2018. za medije kazao da je sve urađeno po zakonu u vezi tog rješenja i da je ono usklađeno sa preporukama Evropske komisije, a da su za datu lokaciju dobijeni urbanističko-tehnički uslovi. Inspekcija za državne puteve je na kraju utvrdila da ovo rješenje ipak nije pogodno, a tu informaciju prenijele su Vijesti.
Još jedna lokacija koja je pominjana u vezi ovog pitanja jeste u naselju Strojtanica, gdje već živi veliki broj Roma iz Bijelog Polja. O ovoj lokaciji govorilo se krajem 2019. godine, a iz Opštine su tada kazali da rade na izmjeni planske dokumentacije kako bi se projekat mogao realizovati. Na pitanje koje smo uputili kabinetu predsjednika Opštine Petra Smolovića, koji su ključni razlozi da se ti stanovi ne izgrade, tokom pisanja ovog teksta nije stigao odgovor.
Iz humanitarne organizacije Help, koja je prethodnih godina važila za potencijalnog donatora projekta stanova za Rome, na isto pitanje odgovaraju da je “glavni problem zbog kojeg nije mogao biti realizovan projekat stambenog zbrinjavanja romske zajednice u Bijelom Polju, koji je Help pripremio na zahtjev Opštine Bijelo Polje za koji je obezbijeđeno finansiranje, bila je činjenica da opština nije mogla da dodijeli građevinsku parcelu.”
Činjenicu da nijedna predložena lokacija nije imala pozitivan ishod, Janjušević tumači nedostatkom političke volje lokalnog rukovodstva i neodržavanjem smislenih konsultacija sa svim relevantnim akterima: “Bez jake političke volje nema rješenja, to je naučena lekcija, a priča o rješavanju stambenog pitanja postaje suvoparno gradivo koje svake godine obnavljamo. Donosioci odluka ovo pitanje nisu tretirali kao prioritet, a romska zajednica i civilni sektor nisu dovoljno konsultovani. Rješenja su uglavnom bila po sistemu ‘uzmi ili ostavi’.”
Po zahtjevu za slobodan pristup informacijama, od Sekretarijata za lokalnu samoupravu Opštine Bijelo Polje, tražili smo godišnje izvještaje o realizaciji LPA za prethodne tri godine. Iako je njihova izrada predviđena tim strateškim dokumentom u rješenju koje nam je dostavljeno se navodi da ovaj sekretarijat takve izvještaje ne posjeduje, te da se “mjere i aktivnosti iz Lokalnog plana akcije za integraciju Roma sprovode u skladu sa mogućnostima, a završna procjena uspješnosti plana biće urađena na kraju. tj. po isteku samog plana 2022.”
Time je javnost ostala uskraćena za brojne informacije o samom procesu sprovođenja LPA, jer bi ti izvještaji trebalo da sadrže sve korake koje je Opština preduzimala da ispuni ciljeve definisane prema LPA, uključujući i način na koji su predstavnici Roma konsultovani u svim fazama odlučivanja u vezi stambenog pitanja. Godišnji izvještaji su ključan instrument za monitoring i evaluaciju lokalnih strateških planova, kako za opštinski parlament, tako i za i zainteresovanu javnost.
Iz kabineta predsjednika Smolovića nismo dobili odgovor da li je ispunjena jedna od aktivnosti predviđena prema LPA, a to je izrada Lokalne studije socijalnog stanovanja Roma.
Takav dokument trebalo bi da sadrži podatke prikupljene na osnovu usmjerenih istraživanja i prikazanih na potpun i sistematičan način. U njemu bi bili predstavljeni prednosti i nedostaci različitih modaliteta za rješavanje problema stanovanja Roma, uključujući i iskazane potrebe romske zajednice. Nalazi i preporuke iz ovakvog istraživanja mogli bi da doprinesu korigovanju uočenih nedostataka, ali i stvaranju novih, održivih modela.
Problem nedostatka podataka je prepoznato i u Nacrtu strategije socijalne inkluzije Roma i Egipćana 2021-2025 u kojoj se ukazuje da “nedostatak statističkih i drugih relevantnih podataka koči informisano i zasnovano na dokazima planiranje i nadzor stambene politike Roma i Egipćana”.
Usvajanje lokalnih strateških dokumenata bez efekta Janjušević naziva formalističkim pristupom: “Mi i dalje nemamo zvanično usvojenu Lokalnu studiju socijalnog stanovanja Roma. Izostali su evaluacija i monitoring LPA koji bi bili fokusirani na efekte. I u vezi ovog pitanja se pribjegava formalističkom pristupu gdje se konstatuje da su aktivnosti realizovane, a to što rezultata nema, što se kaže, nikom ništa”, izjavio je on za naš portal.
Na sjednici koja je održana krajem juna, Skupština Opštine je usvojila Odluku o ostvarivanju prava na socijalno stanovanje, koja Rome i Egipćane tretira kao jednu od prioritetnih grupa za ostvarivanje ovog prava, ali član 5, kojim se propisuju načini obezbjeđivanja socijalnog stanovanja, ne predviđa mogućnost isplate novčane protivvrijednosti za stambene objekte u kojima se trenutno živi.
U obrazloženju Nacrta odluke navodi se da su sredstva za njenu realizaciju obezbijeđena kroz kapitalne izdatke u budžetu i kroz sredstva od donacija. S obzirom da je u budžetu predviđena i stavka “podrška socijalnom stanovanju” u iznosu od 100.000 evra tek će nastavak ovog istraživanja dati odgovor na pitanje, na koja su sredstva mislili lokalni čelnici, kada su na sastanku pomenutom na početku teksta, prisutnim Romima rekli da su dio novca za isplatu kuća opredijelili u budžetu za 2021.
Pravo na stanovanje kao ljudsko pravo
Shodno međunarodnim konvencijama Ujedinjenih nacija i Savjeta Evrope, koje je Crna Gora ratifikovala, pravo na stanovanje se tretira kao ljudsko pravo. Osnovni izvor međunarodno garantovanog prava na adekvatno stanovanje je Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (član 11. stav 1) i u vezi sa njim Opšti komentari br. 4, 7 i 20 Komiteta UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava o pravu na adekvatno (ili odgovarajuće) stanovanje, odnosno o prinudnom iseljenju, a pod okriljem Savjeta Evrope Revidirana evropska socijalna povelja (članovi 16, 31 i E) i Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.
Prema Zakonu o lokalnoj samoupravi, opštine su odgovorne za regulisanje i rješavanje stambenih pitanja lica koja se nalaze u stanju socijalne potrebe, u mjeri sopstvenih finansijskih mogućnosti.
Pravo na nediskriminaciju kao jedno od temeljnih prava na kojima počiva Evropska unija, znači da svi treba da imaju jednak tretman. Prema istraživanjima CEDEM-a najveće etničko distanciranje u Crnoj Gori evidentirano je upravo prema pripadnicima romske zajednice, zbog čega je naročito značajno na nivou prakse omogućiti Romima da budu ravnopravno tretirani sa ostalim građanima.
Strategija za integraciju Roma i Egipćana 2016-2020 Crne Gore, prepoznaje da se “u slučaju ne malog broja pripadnika romske i egipćanske zajednice radi primarno o problemu opstanka – de facto prava na život – usljed nedostupnosti, odnosno nedostatka čiste pijaće vode, činjenice da su stambeni objekti privremenog karaktera, često od slabog, nedovoljno čvrstog materijala, male površine, bez sanitarnih i kanalizacionih čvorova, nerijetko smješteni u blizini deponija komunalnog otpada”.
Kada su Romi iz Rakonja u pitanju, na ovo se može dodati opasnost od saobraćaja zbog blizine glavnog magistralnog puta. Naši sagovornici tvrde da se u blizini njihovih kuća dogodilo više saobraćajnih nezgoda, a među stradalima bilo je i djece, što je jedan od razloga što se Romi odlučuju da ih ne šalju u školu: “Ne možemo slati djecu u školu jer je put rizičan, a u ovakvim kućnim uslovima, djeca ne mogu da uče”, riječi su Munibe Selimović, koja živi u jednoj od kuća pored puta.
Ove riječi odražavaju suštinu integrativnog pristupa prema kojem “od efikasnosti i efektivnosti mjera u jednoj oblasti zavisi i efikasnost u drugim oblastima”. To znači da se loši uslovi stanovanja i nedostatak infrastrukture, negativno odražavaju na zdravlje Roma, posebno djece, kao i na pristup drugim pravima, kao što su kvalitetno obrazovanje, socijalne usluge i mogućnost zapošljavanja.
A da bi se zaustavio začarani krug stambene neizvjesnosti i Romi na održiv način integrisali u društvo, neophodno je da lokalna administracija kroz smislene konsultacije sa romskom zajednicom konačno pronađe ostvarljivo i dugoročno rješenje što naš sagovornik Beriša i očekuje od “opštine čiji je predsjednik, Petar Smolović, u 2019. godini dobio nagradu za najboljeg prijatelja Roma, a koja je uručena u Briselu.”
Autor: Dražen Petrić